Kilimlerin Dünyası

Binlerce yıldan günümüze kadar uzanan desen ve motiflerin özel anlamları...

Geleneksel dokuma ürünlerimizde kadınlarımız ve genç kızlarımızın dokuduğu Halı, Kilim , halı yastığı, çanta, önlük, çorap ve tuzluk gibi dokuma ürünlerinde çok sayıda geleneksel motifleri ve desen bulunmaktadır. Bu desen motiflerin hepsinin ayrı ayrı adları bulunmaktadır. Binlerce yıldan günümüze kadar uzanan bu desen ve motiflerin özel anlamları ve ayrı yarı adları vardır. Bu desenler ve motifler dokuma türünü dokuyan kadın ve kızlarımızın içinde bulundukları durumu, duygularını toplumsal statülerini, istek arzu beklenti, evlilik, bekarlık, boşanma gibi medeni hallerini, göç , felaket, üzüntü, sevinç, tasa mutluluk, özlem ve beklentilerini aşk, ayrılık, dilek ve isteklerini ifade eden semboller şeklindedir.

Geçmişten günümüze yer alan bu desen ve motiflerin dili ve anlamları üzerinde aslında çok da detaylı araştırmalar yapılmamış olsa da bazı desen ve motiflerin sembolize ettikleri anlamlar, inanç, itikat ve batıl inanışlarla alakadar olan manaları anlaşılmış bulunmaktadır. Dokunan halı ve kilimler bir anlamda dokuyan kadının mesajlarını ve içinde bulunduğu, ruh halini, özlemlerini, dileklerini ve içinde bulunduğu koşulları ifade eder.

Bu halı ve kilimlerin kullanım amaçlarının ötesinde içerdikleri bu mesajlarla önem kazanır. Bu halı, kilim, heybe, vb dokuma örnekleri dokuyanların beklentilerini, ruhsal durumlarını, özlemlerini, acılarını, inançlarını, anılarını kısacası bütün yaşamlarını yansıtan sembolik mesajlarla doludur.

Tüm bu desen ve motiflerin her birinin ayrı anlamları ve desen özelliklerinin kategorik olarak ele alınarak anlamalarının ortaya konulması için kapsamlı çalışmaların da yapılmasına ihtiyaç bulunmaktadır.

Halı ve kilimlerdeki dokunmuş küçük simge ve sembollere motif, bunların tamamına ise desen adı verilmektedir.

Anadolu'da yapılan dokumalar desen ve motif özelliklerine göre Türk , Yörük, Türkmen ,Afşar gibi isimlerle adlandırılır. Yalnız bu kilim ve diğer dokumalarda aynı motifin değişik adlarla ifade edildiğinin fark edildiği isimleri aynı olup da birbirine benzemeyen pek çok motiflere rastlanılmaktadır. Bu bakımdan kilim ve halı motiflerimizin tasnif edilerek farklı adlar taşımalarına rağmen aynı motifi ifade eden motifler ile adları aynı olmasına rağmen birbirinden farklı olan motifleri birbirinden ayıracak kapsamlı bir araştırmaya ihtiyaç bulunmaktadır.

Düz, el dokumaları dokundukları yere göre de isimlendirilirler. Bunun için şehir merkezinden başlanarak kasaba, köy göçebe halinde yaşayan aşiretler esas alınabilir.Gaziantep, Siirt, Kırşehir, Karaman, Sivas, Sivrihisar, Şarköy, Silifke, Emirdağ, Eşme dokumaları akla gelen birbirlerinden farklı özellikler gösteren dokumalarımızdandır.(1)

Motif: Halı ve kilim üzerinde görülen kompozisyon unsurlarından biridir. Bu, nokta halinde en küçük ve basit bir şekilden madalyon gibi en mükemmel bir şekle kadar değişir. Motifler bir araya gelerek desenleri oluştururlar. Desen ve motiflerde çeşitli şekillerde ortaya çıkarak gelenekselleşirler.

Motifler doğal çevreden: göl, akarsu bitkilerden; ağaç, yaprak, dal, çiçek, kozalak, çevrede görülen canlı varlıklardan; kuş türleri, yılan, kırkayak, akrep, kurbağa, kaplumbağa, koyun, köpek, inek vb den esinlenerek oluşturulabildiği gibi tarak, ibrik, kirkit, sandık, boncuk, ayna, gibi araç ve gereçleri dokuma üzerinde taklit ederek; ya da yaşadıkları çevreden; çadır, ev, direk, yol, insan vücudundan; el, baş gibi varlık ve nesneler dokuma tekniklerine uygulayıp motifler haline getirilir.

Türk dokumalarında en çok kullanılan motifleri şu şekilde kategorize etmek mümkündür.

1- Hayvansal motifler; en çok kullanılan kuş motifi olmak üzere ejder, akrep, yılan, kurt ağzı, kurt izi ve böcek motifleri de kullanılır.

2- Bitkisel motifler; Ağaç, yaprak, çiçek ve meyve motifleri kullanılır.

3- Geometrik motifler; Dokuma kolaylığından dolayı en çok tercih edilen, motif türüdür. En çok görülün şekilleri, üçgen, dörtgen, dikdörtgen ve eşkenar dörtgendir.

4- Karışık motifler; Madalyon, rozet, çengel, sütun yazı, harf, damga, im vs. kullanılır.

5- Sembolik motifler; Dokuyucunun duygu düşünceleri ile doğa güçlerini simgeleyen motiflerdir. Bu gruba kuş, hayat ağacı, el, tarak, ibrik, kandil vb. girmektedir.

1- Hayvansal motifler;

İlk çağlardan bu yana insanoğlu vahşi ve tehlikeli hayvanları taklit ederek ya da onların kürk ve derilerinden parçaları dokuyarak bu hayvanların güç ve kudretlerinin kendilerine geçtiğine ve bu yolla korunduklarına inanmıştır. Eski inanışlarda olduğu gibi günümüzde de halen kurt pençesi, timsah dişi, ölü bir yılan ya da akrep taşımanın uğur ve güç sayıldığı bazı yerlerde hala bu gelenek devam etmektedir.

Aile ve klan simgeleri kabileler tarafından o günün koşullarındaki gereklilikten dolayı koyunların, kilim ve diğer mülkiyetlerin işaretlenmesi ve kime ait olduklarını belli etmesi amacıyla kullanılmıştır.

Koç Boynuzu:

Koçboynuzu doğurganlık, verimlilik, kahramanlık ve gücü simgeler. Koç boynuzu dokuyanın mutluluğu ve bu mutluluktan dolayı Allah'a şükrettiği anlamına gelir.

Kuş; mutluluk, keyif ve sevginin sembolüdür. Güç ve kuvveti simgeler. O, Anadolu'da kurulmuş çeşitli yerleşimlerin, imparatorluk sembolüdür. Kuşlar ayrıca ilahi mesajcılara ve uzun bir yaşama işaret eder. Kuş motiflerinin çok farklı anlamları vardır. Kartal, doğan ve şahin gibi kuşlar güç ve dayanıklılığı simgeler. Kuş motiflerine özellikle Selçuklu ve Osmanlı dönemlerindeki diğer sanat eserlerinde sıklıkla rastlanır. Örneğin Selçuklu cami , medrese ve şifahanlerinde çift başlı kuşlar buna güz

Kartal

Güç, kudret, muska, hükümet egemenliği ve eski dini törelerden ortaya çıkan tılsımlar gibi öğeleri temsil eden kartal figürleri, halı dokumacılığında totemleri işaret eder.

Ejderha- Yılan

Ejderha, aslan gibi ayakları, yılan gibi kuyruğu olan ve kanatları bulunan mitolojik bir yaratıktır. Ejderha, hava ve suyun efendisidir. Ejderha ve Anka'nın uçuşunun, bereketli bahar yağmurları getirdiğine inanılır. Kocaman bir yılan olduğuna inanılan ejderha, hazinelerin ve hayat ağacı gibi sırlı nesnelerin koruyucusudur.

YILAN: Yılan en eski tanrılardandır. Hayatın güçlerinin efendisidir. Hayatı yaratmış ve devam ettirmiştir. İnsanın ruhunu temsil eder. Deri değiştirmesinden dolayı "ölmezlik"1 fikrini sembolleyen yılan birçok efsanenin ve büyünün temel ögesi olmuştur. Yılan toprak altında, mağaralarda yaşadığından ve ölenlerin ruhlarının da buralarda yaşadığı kabul edildiğinden dolayı yılanın atalarla sıkı bir ilişkisi olduğu söylenir.

Anadolu dokumalarında yılan motifi zigzag (meander), bulut ve ejder şeklinde yorumlanmıştır. Yılan ilk çağlardan beri Anadolu'da kutsal bir varlık sayılır; ona karşı korku ile karışık bir saygı beslenir. Hekimliğin sembolü olan çift başlı yılan zehir/panzehir birliğini tanımlar. Alevi toplumlarda kutsal sayılan sopa, yılanla özdeştir. (4)

Akrep

Akrebin zehrinin korkusundan dolayı, insanlar kendilerini bu hayvana karşı korumak için, akrep veya akrep kuyruğuna benzer mücevherleri taşırlar.Akrep motifi korunma amaçlı motiflerden biridir. Bu motif şeytanın ruhunu temsil eder. İşte akrep motifi de bu amaçla kullanılır.Akrep motifi zeminde ve dış bordür sislemelerinde kullanılmaktadır.

KURTAĞZI, KURT İZİ, CANAVAR AYAĞI:

Bu motif stilize edilmiş kurtayağı ve kurt ağzı şeklindedir. İyimserliğin ve korunmanın simgesi olan kurt karanlıkta görebilme yeteneğine sahip olduğu için ışığı ve güneşi sembolize etmektedir. Anadolu dokumalarında kurt izi, kurtağzı, canavar ayağı koruma amaçlı motiflerdir.(4) İnsanlar bu motifi, kurtlardan ve canavarlardan korunmak için kullanırlar. Tarih öncesi zamanlarda, insanlar tehlikeli hayvanlardan kendilerini korumak için, bu hayvanları taklit etmenin veya onlara benzer şekiller yapmanın doğru olduğuna inanırlardı.

Kilim seccadelerde tarak, parmak, canavar ayağı motifleri mihrap kısmını çevreleyen bordürlerde görülür. Bordürle zemin arasına yerleştirilen bu motifler, zeminler arası renk farklılıklarında dekoratif ve estetik bir nitelik kazandırır. (4)

2- Bitkisel motifler;

Pıtrak- Bıtırak

Pıtrak, insanların giysilerine ve hayvanların tüylerine yapışan pamuksu bir bitkidir. Onun, kem bakışları savuşturmaya gücünün yettiğine inanılır. Diğer taraftan çiçeklerle dolu anlamında gelen "Pıtrak gibi" deyimi, bu motifin bolluğun bir sembolü olarak un torbaları üzerinde kullanılmasını açıklar.

Hayat ağacı

Hayat ağacı motifi, sonsuzluğun sembolüdür. Bu motif, ölümsüzlüğü araştırmanın ve ölümden sonra yaşam olduğu umudunun bir nişanıdır. Hayat Ağacı sürekli gelişen, cennete yükselen hayatın dikey sembolizmini oluşturur. Geniş anlamda sürekli gelişim ve değişim içinde yaşayan evreni sembolize eder.(4)

Ağaç, yaprak, çiçek ve meyve motifleri dokumalarımızda çok sık kullanılan başlıca motiflerdir. Bu konu yeterince aydınlatılmış değildir. Dokumlarımızdaki bitkisel motifler üzerinde detaylı çalışmlar yapılmasına ihtiyaç vardır.

3- Geometrik motifler; 
Dokuma kolaylığından dolayı en çok tercih edilen, motif türüdür. En çok görülün şekilleri, üçgen, dörtgen, dikdörtgen ve eşkenar dörtgendir.

Baklava dilimi: 

Özellikle sivas Şarkışla kilimlerinde ana detay olarak kullanılan desen başlıca örneklerdendir.

Artı

Türk dokumalarında artı (+) ve çengeller insanların tehlikelerden korunması için sık kullanılır.

Çengel ve Haç

Halılarında haçlar ve çeşitli çengel tipleri, insanları tehlikelerden koruması için sık sık kullanılır.(2) Hayat Ağacı sürekli gelişen, cennete yükselen hayatın dikey sembolizmini oluşturur. Geniş anlamda sürekli gelişim ve değişim içinde yaşayan evreni sembolize eder. Hayat ağacı motiflerinde en çok kullanılan servi devamlı yeşil renk, uzun ömürlülük, dayanıklılık, güzel şekil ve boyluluk gibi nitelikler serviyi iyilik ve güzellik sembolü haline getirmiştir.(4) Çengel: Sivri uçları ile kötü bakışları uzaklaştırmanın simgesidir.

4- Karışık motifler; 

Madalyon, rozet, çengel, sütun yazı, harf, damga, im-

KÜPE

Anadolu'da küpeler evlilik hediyesi olarak vazgeçilmezdir. Bu motifi kullanan bir kız, ailesine evlenmek isteğini dolaylı olarak belli etmeye çalışır.(3) Küpe, Cinselliği sembolize eder. Çatalhöyük'te bulunan örneklerde genç kızın evlilik isteğini belirtmek maksadıyla takıldığı tespit edilmiştir.

YILDIZ

Yıldız motifi, Türk halılarında üretkenliği temsil eder. Yıdız ışığın sembolüdür. Işık ise aklı simgeler.

DAMGA İM :

Türkler tarih boyunca aile, oba, oymak, boy, devlet gibi kavramları ifade etmek için belirli figürleri, damga=im kullanmışlardır. İm/damgalar o kişinin, o toplunun var oluşunun simgesidir. Bu uygulama, hem soy ve aile adının sürdürülmesini, hem de aileye ait değerli eşyaların yitirilmemesini sağlamaktadır.

İm motifi de hayat ağacı motifi gibi ölümsüzlük ve neslin sürdürülmesi ile ilgili motifler arasında yerini almaktadır. (4)

İNSAN 

Anadolu'da ölüm doğum döngülü törenlerin ruhun beden değiştirmesi gibi inançların Şaman kültürünün bir devamı olduğu bilinmektedir. Anadolu motiflerinde sık sık rastlanan insan figürü daha çok erkek ve kız çocuğu olarak betimlenmiştir.

Bu figürler dokuyan kişinin erkek çocuk beklentisini veya gurbetteki sevgiliyi anlatır. Bu motifler çalışmanın ve yaratıcı aklın sembolüdür. Objeleri bir süs gibi görebilen göçebelerin stilize etmeleridir. Doğal yetenekleri olan bu kişiler, duru kafa ve ruh yapıları ile yalın yaşamlardaki arınmışlıktan kaynaklanan bir yaratıcılığa sahiptirler. (4)

5- Sembolik motifler;

Muska ve Nazarlık

Bazı insanların bakışlarında bir güç olduğuna, bu bakışların kötülüğe, zarara, şansızlığa ve hatta ölüme bile sebep olduğuna inanılır. Nazarlıklar işte bu kem bakışların etkisini azaltan çeşitli nesnelerdir. Böylece onu taşıyanları korur. "Muska" ise sahibini tehlikeli dış faktörlerden korumak için, sihirli ve dini bir güce sahip olduğuna inanılan yazılı bir tılsımdır.

Saç Bağı (Bekar):

Bu işaret genç bir kızın evliliğe duyduğu özlemi simgeler. Geleneksel olarak Anadolu köylerinde yaşayan genç kızlar evlenene kadar saçlarını kesmez, uzatırlar.

Eli belinde:

Eski anaerkil inançlardaki ana tanrıçayı sembolize eder. Çok eski zamanlarda tüm insanüstü güçlerin tanrılarla temsil edildiği dönemlerden kalmadır. Bu motif sadece dokuyanın bir erkek çocuk dünyaya getirdiğinde kullanılır. Ellerin belde kavuşturulması ise erkek çocuk dünyaya getiren kadının gurur ve mutluluğunu temsil eder.(3) Dişiliğin simgesidir. Sadece analık ve doğurganlığı değil, ayni zamanda uğur, bereket, kısmet, mutluluk ve neşeyi de sembolize eder. (4)

Bukağı

Bukağı; aile birlikteliğinin devamına, âşıkların düşkünlüğüne ve birlikte olma umuduna işaret eder.(3) Bukağının kelime anlamı atların ön iki ayağına takılan otlaktan uzaklaşmalarını engelleyen zincirin adıdır. Ailenin devamını simgeler. Aşk ve birleşimi sembolize eder. Nişan yüzüklerinin kırmızı kurdelayla bağlanması da bu sembollerden biridir.

Göz (Nazar):

Bu motif kem göz anlamına gelir ki göze benzeyen bir objenin bununla savaştığına inanılır. En basit şekliyle bir üçgen kullanılır. Göz Bazı insanları kötülüğe, zarara, şansızlığa ve hatta ölüme bile sebep olan güçlü bakışları olduğuna inanılır. Göz motifleri, insan gözünün kem bakışlara karşı en iyi koruyucu olduğu inancından dolayı ortaya çıkarıldı.

Yıldız

Türk halı ve kilimlerinde üretkenliği temsil eder.

Bereket

Birlikte kullanılmış "elibelinde" ve "koçboynuzu" motifleri bir erkek ve bir kadını belirtir. Bereket deseni, dişiyi gösteren iki adet "elibelinde" motifi ve erkeği gösteren iki adet "koçboynuzu" motifinden oluşur. Kompozisyonun ortasındaki göz motifi, aileyi kem gözlere karşı koruması için kullanılmıştır.

İlişki:

Sandık, tarak ve doğurganlık dokuyanın eşiyle ve eşinin ailesiyle olan ilişkisini ifade eder.

Sandık:

Bu motif genelde genç bir kızın çeyiz sandığını simgeler. Bu sandığın içindeki nesneler, eşinin evinde kullanılmak için olduğundan genç kızın beklentileri ve ümitleri dokuduğu, ördüğü ve üzerine nakış işlediği parçalara yansıtılır.

El ve Parmak

El, Parmak motifi, parmakların kem gözlerden koruduğunu temsil eden beş çizgi ve beş noktayı kapsar. El motifi, verimlilik ve iyi şansı birleştirir. Aynı zamanda bu motif, Hz. Muhammed'in kız kardeşinin elini sembolize ettiği için de, kutsal bir anlam taşır.

Tarak:

Tarak motifi genellikle evlilik ve doğum ile ilişkilidir. Bu motif, evlenme arzusunu ve doğumu kem gözlere karşı korumayı ifade eder.

Su yolu

Su yolu, suyun insan hayatındaki önemini vurgular.